Şahmat tarixi haqqında

Şahmat oyununun dəqiq yaşı məlum deyil. Misir, İraq və Hindistanda aparılan arxeoloji qazıntılar əsasında tapılmış materiallar şahmatın yaranma tarixini miladdan öncə 3-2-ci minilliklərə aid edir. 

Yazılı ədəbiyyatda bu oyun haqqında ilk məlumata 5-ci əsrə aid fars poemasında təsadüf olunur. Orada şahmat oyununun məhz Hindistanda ixtira olunduğundan söhbət gedir. Buna görə də şahmatın ixtira tarixini məhz bu dövrdən hesab edirlər.


Sasani şahı Xosrov Ənuşirəvanın hakimiyyəti dövründə ( 531-579 ) şahmat İranda, o cümlədən Yaxın şərqdə geniş yayılır. Şahmat oyunu haqqında məlumata Ə.Firdovsinin " Şahnamə " əsərində də rast gəlmək olar. Poemada hind racəsi tərəfindən Sasani şahına təqdim edilən hədiyyələr arasında iki ordunun döyüşünü xatırladan oyundan danışılır.
Avropada şahmat oyunu haqqında ilk məlumat 1010-cu ilə aiddir. Bir rəvayətə görə Frank imperatoru Böyük Karla ərəb xəlifəsi Harun ər-Rəşid tərəfindən bahalı şahmat fiqurları dəsti hədiyyə verilmişdi. " Şahmat " sözü farsca "şah" ( hökmdar ) və ərəbcə " mat " ( öldü ) sözlərinin birləşməsindən yaranıb. Lakin buna qədər bu oyun " şətrənc " adlanırdı ( "şətr "-dörd, " anqa" isə dəstə deməkdir).                         

Rəvayətə görə, şahmat oyununa valeh olan hind şahzadəsi ixtiraçını yanına çağıraraq onu mükafatlandırmaq istəyir: " Nə arzun varsa, de, yerinə yetirim".
İxtiraçı deyir: " Əmr edin mənə şahmat taxtasının birinci daması üçün 1 buğda, ikinci daması üçün-2, üçüncü daması üçün-4, bir sözlə, sonrakı hər dama üçün əvvəlkindən iki dəfə çox buğda versinlər".
İxtiraçının istəyinin bir kisə buğdadan çox olmadığını düşünən şahzadə şahlara layiq olmayan bu xırda xahişdən məyus olub xəzinədarı çağırır və ixtiraçının xahişini yerinə yetirməyi əmr edir. Lakin bir gündən sonra xəzinədar şahzadəyə xəbər verir ki, ixtiraçının istədiyi buğdanın sayı ağlagəlməz dərəcədə çoxdur: 18 446 744 073 709 551 616, yəni 18 kvintilyon 446 kvadrilyon 744 trilyon 73 milyard 709 milyon 551 min 615. Bu qədər buğdanı bir yerə yığmaq üçün hündürlüyü 4m, eni 10m olan bir anbar tikilsə, həmin anbarın uzunluğu 30 milyon km olmalıdır. Bu isə Yer kürəsinin ekvatorunun uzunluğundan 750 dəfə çoxdur.

Şahmat oyununa publisistik nəzər

Bir oyundur həyat.
Ustalıqnan oynanması lazım olan bir zəka oyunu.
Ziddiliklərlə dolu bənzərsiz bir macəra...
Qaranın ağı, yaxşının pisi, çoxun azı, sevincin kədəri...
Və tarazlıqlar...
Qorumaq məcburiyyətində olduğumuz tarazlıqlar.
Tək başına oynanmaz heç bir oyun.
Və hər oyunun bir qaydası, bir qazananı, bir də itirəni var...
Həyatımız müvəffəqiyyətlərlə, uduzmalarla doludur.Ancaq sonsuza qədər sürməz.
Yeni başlanğıclar daim vardır. Məğlub olmaq həyata küsmək deyil, yenidən başlamaq lazımdır.
Həyatı ən yaxşı əks etdirən oyunlardan biridir şahmat. Çətinliklər, eniş və çıxışlar, ayaqda qalmaq üçün verilən mübarizələr.
Şahmat kimi oynayırıq həyatı...

Şahmat daşları fərqli insan xarakterlərini əks etdirir.
Qala: Qürurlu, sözünün əri, etibarlı, dost canlısı, çalışqan.
At: Səmimi olmayan, hər vaxt asan yolu seçən.
Fil: Davamlı ziqzaqlar çəkən, sabitlik təmin edə bilməyən.
Vəzir: Hər mühitdə işini həll edə bilən, fikir çıxaran, ağılını yaxşı istifadə edən.
Piyada: Digər insanların işlərini asanlaşdıran, fədakar, cəsur.
Şah: Davamlı təmkinli hərəkət edən, idarəsini əlindən buraxmayan, güclü.

Cəmiyyət içində bir yer, bir şəxsiyyət axtaran insanların həyatda qalma mübarizəsidir şahmat oyunu.Fərqli fikirlərin, strategiyaların qarşılaşmasıdır.Şahmat daşlarının bir-biri ilə olan əlaqəsi insanların əlaqələriylə əlaqəlidir. Daşların öz başına hərəkəti kafi deyil. Bütün halında, bir məqsəd istiqamətindəki hərəkətləri söz mövzusudur. İnsanlar üçün də belədir.Həyat dəyişməyə davam edir, inanılmaz bir dinamizim içində.
Siz şahmatın ən çox hansı daşlarında oynayırsınız həyatı?

Şahmat haqqında daha bir əfsanə

Rəvayətə görə Osmanlı hökmdarı Yavuz Sultan Səlim taxta çıxmamışdan öncə Səfəvilər dövlətinə gəlir və saraya girməyin yollarını axtarır. O, şahın şahmat həvəskarı olduğunu eşidir və kəndlərdə , şəhərlərdə bu oyunu oynayaraq məşhurlaşır. Onun şöhrəti saraya qədər gəlib çatır və bir gün I İsmayıl onu hüzuruna çağırır. Gələcək sultan Səfəvi hökmdarı ilə şahmat oynayır və onu mat edir. Bundan qəzəblənən şah I Səlimə sillə vurur. O , isə üzr istəyir və birtəhər canını qurtarır. Bir neçə il keçdikdən sonra onlar Çaldıran döyüşündə qarşılaşırlar və sultan şaha aşağıdakı şeiri göndərir.

Sanma şahım / Herkesi sen / Sadıkhane / Yar olur
Herkesi sen / Dost mu sandın / Belki oL / Ağyar olur
Sadıkhane / Belki ol / Alemde / Serdar olur
Yar olur / Ağyar olur / Serdar olur / Dildar olur

Məsələnin maraqlı tərəfi odur ki , bir bəndlik şeirdə Osmanlı hökmdarı öz zəkasını və şairliyini yüksək səviyyədə nümayiş etdirə bilir. Belə ki , şeirə diqqətlə baxanda onun soldan sağa və yuxarıdan aşağıya eyni cür oxunduğunu görmək olar.

Şahmat → Şahın matı qurudu...

İyulun 20-nin Beynəlxalq şahmat günü olduğu artıq hamıya məlumdur. Lakin dünyanın ilk şahmatçı qadını barəsində, yəqin ki, çoxlarınız eşitməmisiniz. Elə isə, keçək mətləbə...

Söhbət Azərbaycanın görkəmli şairəsi Məhsəti Gəncəvidən gedəcək. Məhsəti Gəncəvinin adı, ümumiyyətlə, bir çox sahələrdə birincilik qazanmış insan kimi tarixə düşüb. O, şahmatçı qadın olmaqla yanaşı, həm də məşhur Azərbaycan şairəsi, görkəmli qadın musiqiçimiz və çox ehtimal ki, ilk qadın bəstəkarımız olub.

Sən hamıdan böyüksən...Məhsəti Gəncəvi, təqribən, 1089-cu ildə Gəncə şəhərində doğulmuş və ömrünün sonuna qədər də burada yaşamışdır. Əsl adı Mənicə imiş.

 Deyilənlərə görə, Sultan Səncərlə söhbətlərinin birində Mənicə öz mühitində hamıdan kiçik və görünməz olduğunu söyləyir. Sultan isə onunla razılaşmayıb deyir: «To, meh-həsti». Yəni «Sən hamıdan böyüksən». Beləliklə də, «meh-həsti» - «Məhsəti»yə çevrilərək şairənin təxəllüsü olur. 

Rəvayətlərə əsasən, o, Gəncənin Xərabət məhəlləsində yaşamış, vaxtını məclislərdə, musiqi və rəqs yığıncaqlarında keçirmişdir. Azərbaycan Əlyazmalar İnstitutunda,İstanbulda və Londonda saxlanan XIII əsrə aid «Məhsəti və Əmir Əhməd» dastanından da göründüyü kimi, Məhsətinin şahmatla tanışlığı elə bu məclislərdən başlanıb və bu oyun həyatının bütün mərhələlərində onu müşayiət edib. Dastanda deyilir ki, Bəlx şəhərində yaşayan bir ilahiyyat aliminin qızı olur. Münəccimlər qızın böyük gələcəyindən xəbər versələr də, bildirirlər ki, qızın taleyi xərabət-meyxana ilə bağlı olacaq. 

Beləliklə, Məhsəti atasının xüsusi səyi ilə mükəmməl təhsil alır, həmçinin, musiqini dərindən mənimsəyir. Atasının vəfatından sonra Məhsəti Gəncəyə, Xərabət məhəlləsinə köçür. Burada o, savadı, gözəlliyi, məlahətli səsi və poetik istedadı ilə hamının rəğbətini qazanır. Gələcək sevgilisi və həyat yoldaşı - Gəncə xətibinin oğlu Əmir Əhmədlə də elə burada tanış olur. Məhsəti tezliklə Gəncədə ən güclü şahmat ustası kimi də ad çıxarır. Gəncə şahı onu tez-tez saraya dəvət edirdi. Belə görüşlərin birində şah Məhsəti ilə şahmatda gücünü sınayır.

 Məhsətinin ilk şahmatçı qadın kimi tanınmasında da məhz bu oyunun müstəsna rolu olur. Çılğın şahmat azarkeşi və oyunçusu olan Mahmud şahı dəfələrlə məğlub etdikdən sonra, Məshətinin şahmatçı kimi sorağı İraqa, Misirə, Orta Asiyaya qədər gedib çıxır. Amma oyunların birində şah qəzəblənib Məhsətini zindana atdırır. Altıgünlük həbdsən sonra şairə Bəlx şəhərinə qaçır və burada da çılğın oyunu ilə saraydakı şahmat ustalarını, yaradıcılığı ilə saray şairlərini aciz qoyur.

Xanalardan səmaya yol...

Ümumilikdə götürdükdə, Məshəti üçün şahmat fəlsəfə idi. Sufizmin "Əxi" qolunda ruhi rahatlıq tapan ilk şahmatçı qadınımız hesab edirdi ki, şahmat onu ALLAHa qovuşduran vasitələrdən biridir. 

Sufizm düşüncəsinə görə, insanda azarkeş duyğusu, müsbət mənada asılılıq yaradan, onu bu dünyadan alıb-aparan digər hisslər, əslində, ruhun göyə üçması, başqa aləmə, Tanrının dərgahına gedən yola qovuşması deməkdir. Bu yolda sufilər üçün şahmat və musiqi məclisləri əvəzsiz vasitə idi. 

Rəvayətlərdə qeyd edilir ki, Məhsəti musiqiyə qulaq asanda, özü udda ifa edəndə və nəhayət, şahmat oynayıb gedişlərinə aludə olanda sanki bu dünya ilə əlaqəsini itirirdi. Maraqlıdır ki, çox-çox sonralar Məhəmməd Füzuli, Mövlanə Cəlalədin Rumi kimi sufilərlə yanaşı, Höte, Mendeleyev kimi sufizmə aidiyyəti olmayan dahilərdə da oxşar düşüncə tərzinə rast gəlinmişdi. 

Onlar da təqribən, eyni fikirləri paylaşaraq bildiriblər ki, "Şahmat insanı başqa dünyalara aparan qeyri-adi qüvvədir və ya bu qüvvənin himayə etdiyi sehrli aləmə aparan yoldur". 

Məhsəti qadın sələflərindən fərqli olaraq, şahmata konkret həyat amalı və yaşam fəlsəfəsi kimi ümumi yox, konkret çalarlarla yanaşıb. Məhsəti necə varsa, elə də yaşadı, yaratdı..

Mənbə:az.wikipedia.org